Sul Poun de Balandré, que lou diable a bastit Et qu’un ange, dempuèy, tres cots a benezit (Jansemin – Las Papillotos)
Patric DELMAS Felibre Majoral Cigalo de la Tour Magno
La decision de bastir un pont qu’encambariá Olt al ponent de la vila de Caurs, foguèt presa en 1306, per dos membres del conselh de la ciutat. Doas annadas aprèp, al tindinar de las campanas e davant una revolunada de monde, se pausèt la primièra pèira. L’avesque espandiguèt sa benediccion e recitèt tot çò que sabiá de pregàrias.
Foguèt un grand regaudiment e de brindes sens nombre.Totes risián, totes cantavan. Las farandolas se desplègavan dins las carrièras e long dels barris. Era nuèit que la fèsta durava encara…
Al temps que parli, arquitectura e aisidença senhorejavan d’un biais incontestat dins la vila afortunada. S’i fasiá grand comèrci de vins, de lanas e de fustas. Banquièrs als dets crocuts o cambiaires, coma se disiá alavetz, fasián flòri. Caurs èra a sos grands jorns. Dardalhava de tota sa bèla influéncia. A ! lo polit temps, l’urosa vila !
Jos l’aflat de son enfant, Joan Dueze que en 1316 devenguèt lo papa Joan XXII, la situacion s’esperlonguèt encara un brieu de temps. Lo pontife sobeiran s’empleguèt a ne far una plaça de primièra fòrça. Cambièt l’escòla catedrala en una vertadièra Universitat amb sas quatre Facultats e los mèmes privilègis que las Universitats de Tolosa e de París. Tot anava de çò melhor. Un brave temps tirava per totes.
La vida anava son camin. E per tot dire, aprèp un afogament sens pausa, lo vent virèt. La construccion del pont, comencèt a rebalar. Se desalenava. Semblava pas que s’acabèsse jamai. Lo quite esper d’una entrelusida èra plan teunhe… Los carcinòls se fasián a l’idèa, de veire lo trabalh daissat en plan. Qun despièch ! N’avián vergonha. L’enveja de rire ne trapava cap pus ! Sadols de tirar a tengut los ardits del borsicòt, los senhors cridavan a la falsièra.
De rondinaments grèus, venián d’una vila malcontenta e despacientada.
Aquel pont novèl es una font d’enganas… cridavan d’unes. Marcamal se passeja ! Aquò’s pro endurat e la bonda de la paciéncia finirà per petar… Es l’ora de brandir lo baston !
Çò disián encara los mai enmaliciats.
S’es pas malurós… Aquò èra de preveire. Mas tanben, prenon pas jamai conselh de nosautres los ancians ! rebecavan los vièlhs en espatlejant.
D’alègra e jaurèla qu’èra, la vila venguèt mens avenenta. Semblava acomsomida dins sa glòria perduda. Se podiá pas mai daissar córrer las causas, que de rambalhs èran totjorn de crénher. Tanben, dins la paur de trebolums, se tenguèt una amassada publica. Foguèt enfuocada quicòm. Los notables, aquel jorn d’aquí, cerquèron los mejans d’apasimar una justa colèra e lo biais de superar un aflaquiment, que durava que tròp.
D’òmes de pensada e de rason deliberèron. Afortiguèron que la reputacion de la vila èra a patir. Faguèron valer pr’aquò, tot lo partit que se podriá tirar de l’acabament d’aquela besonha ; clau de l’avenir per las generacions novèlas … La resulta foguèt la que se deviá esperar : Se decidiguèt de far bugada de tot çò vièlh, e de remandar còp sec, lo mèstre d’òbra, qu’èra pas mai l’òme de la situacion. Rai aquò ! Passava per dich, que lo paure bogre, anava solet a l’abeurador… Un anar plan pauc presat, que fasiá japar. Ara, la construccion del pont se deviá de prene lo pas sus tot. L’interès superior de la ciutat fasiá comand !
Un matin de genièr, los eveniments s’abrivèron. Se presentèt un mèstre peirièr novèl. Compahon del dever, semblava pas aver freg als uèlhs. Afortiguèt, per qual voliá l’entendre, pas téner a la comanda. Se diguèt d’aussada tanben, per se venjar d’un pretzfach, que tant fasiá parlar e desparlar lo monde. Son biais avenent e franc agradèt e semblava pas nascut de la darrièra pluèja. Del còp, los consols se pensèron qu’aviá un passat pro ric d’esperiment, per balhar fisança. Li daissèron tota la còrda volguda. Mas, en li donant plan a comprene, qu’auriá d’acabar, abans las vendémias venentas. A tot pèrdre.
Obratz a vòstra idèa … Mas en cas de mancaments, mèfi ! Son pas aquí paraulas getadas al vent. Tenètz vos aquò per dich !
Lo mèstre perièr assentiguèt. Coma que ne vire, lo pretzfach seriá complit. En temps e en ora. Cò prometut serà tengut çò faguèt, un pauc crestaquilhat, en se virant cap a las autoritats que l’enrodavan. Avètz pas besonh de vos far de pensaments, Ne serà coma l’entendètz. Deguèsse i pèrdre la vida !
Lo pichon pòple, la mina regaudida, piquèt de las mans. E dins la seguida, los notables, en plen acòrdi, portèron per escrit las condicions. Per sagelar la pacha, los protagonistas, amb solemnitat, se tustèron dins la man. Lèu, borgeses e mercants, tota la sanflorada de la contrada, en granda tenguda, lo venguèron saludar e portar sos vòts de capitada. Se prenián a esperar mai. Mas, èra pas mestièr de parlar mai que de rason, que lo temps èra comptat. Demorava encara belcòp a far. Caliá tirar davant !
Lo mèstre novèl se perdèt pas en alonguís. Era pas òme de las bracejadas. Dins l’afar d’un res, destrièt las prioritats. Se botèt a l’òbra amb la caninor que devinatz e una volontat vertadièra, de cambiar lo fons de las causas. D’ausida, faguèt pròvas de sas bèlas capacitats e d’un sens agut de las realitats. Aviá lo biais, pas que per la paraula, de butar fèrme lo monde e de los far córrer a son pas. Se daissava pas desvirar de son camin e cap de dificultat semblava pas demesir se fe. Remenava cèl e tèrra. Teniá d’empusar un escapolon d’obrièrs causits que menavan a tengut, de blòcs de pèiras. Anava de l’un a l’autre, gaubejant la règla o la tipla, escalant d’un empont a l’autre.Tot èra planièr e se debanava del melhor. Peirièrs, fustiers, terrassièrs, frairalament mesclats, cadun de son costat, butava un prètzfach sens dèca e sens plànher sa pena. Las apavesons asseguradas, los pilars montavan e las arcas puntejavan. Lèu, segur, per la davalada venenta, lo pont de Valandre seriá mèstre de l’azuèlh. Amodariá l’admiracion de totes. Amb aquela realisacion, la vida del mèstre peirièr prendriá virada. Un vent de glòria bufariá per el. Pro per encantar l’anar d’una vida e marcar lo temps de sas piadas. Rassegurats, los consols d’eles, sospiravan prigond, pas malcontents de veire un tal cambiament. Per lo primièr còp dempuèi fòrça temps, la vila tornava trobar bonur e activitat.
Foguèt un matin del mes de març que quicòm comencèt a se desmargar dins la suauda existéncia del obrador. Venguèt una plan marrida passa, ont tot anguèt al revèrs. Un matin, un jove manòbra, pres d’un lorditge, resquilhèt cap primièr, de la bèla cima d’un enart. Se venguèt desclucar, davant la còla espaventada. Aquela disparicion causèt un rebotge grand. Un malur ven pas jamai sol. Aital, cap al mème temps, la pluèja tombèt sièis jorns de reng. La ribièra venguda gròssa, carregèt d’aigas rotjas, color de sang. Gastèt restancas e paissièras, semenant espant e desolacion sus son passatge. Ne caliá pas mai, per arrancar la vila a sa serenitat e despertar la mesfisança. Long de las ribas d’Olt, ara, las paraulas venián bassas. De rumors rebalavan. Lo ser, a la chut chut, se parlava de mascariás celestialas, d’aflats malefics o del marrit uèlh… Mandèron quitament d’òmes de glèisa en procession, per despossedar lo luòc que semblava maldich.
Lo temps passava : los jorns e las setmanas. Se caliá rendre a l’evidéncia. L’obrador n’acabava pas de caumar. Se mudava en una cachavièlha que se pòt pas dire. Crentuts e descorats, lo gròs dels obrièrs, n’èra aquí a virar la vèsta. La disciplina aviá d’èsser mantenguda e lo mèstre peirièr, ensajava ben de tornar botar son monde a la rega. Pena perduda ! Res non i fasiá. Era gaireben tot sol ara, per far front. Cossí amagar l’afrosa realitat ? Aquel pont semblava vertadièrament, aclapat pel pes de la fatalitat. Giblat per lo malsòrt, ne’n finissiá pas d’espandir secrets e mistèris…
Las relacions coma plan pensatz, s’anivolèron. Aquò menèt la colèra dels consols que butats per l’impaciéncia, parlèron gròs e li desgrunèron un polit rosari ! Era de bon comprene… Aviam pas besonh d’aquela. Saique aquel ventabalòfa, nos aurà vendut del vent !
Vesètz pas lo camin enregat… Amb el, las causas an pas melhor virat e avèm pas ganhat res a cambiar ! Bramèt un desgordit. Puèi, d’ajustar las ussas fronsidas e los braces al cèl : Li farem veire que sèm pas de la mena dels galejaires. Es pas mesolha de sambuc que lo sang dels Carcinòls ! Recamparà lèu sas pelhas aquel d’aquí tanben…
Las protestacions gisclavan de pertot. Lo fuòc coava e lo mèstre peirièr dançava sus la brasa… Coma i pregavan una explicacion, baissèt lo cap e per se donar la mina de quicòm, causiguèt de plaidejar paciéncia. Mas la vertat, clara coma lo jorn, sautava als uèlhs. Cada jorn que passava ne portava confirmacion. La fiertat li aviá enneblada la rason. Lo còr macat de repentida, podiá pas agachar son trabalh inacabat, sens ne sentir un defèci prigond. E ara, se vesiá lo paure el, beure lo calici de las umiliacions… Podiá pas mai tornar enré o se desdire pr’aquò… Cossí trapar una pòrta de sortida onorabla ?
Anavan los jorns e las setmanas. Comptàvem, lo 21 del mes d’agost. Las vendémias se sarravan. A la dicha de totes, serián aborivas. L’ora picariá lèu e totara, se proclamariá lo ban. De l’autre man de la ribièra, sus los tèrmes vesins, lo rasin amadurava. S’espompava a la raja d’un solelh escosent. La vila tota, èra ja en combor. A cada cantonada, barricaires e codaires aprestavan fustalha e tinas desgombiadas. Aut la malhuca e los talhafons ! Los vinhairons tot petaçar descas e embuts, cridavan a plec de gargamèla dins la lenga del terrador :
« Lo vin carcinòl es vin d’alertadura
Verturós coma la tèrra e la solelhadura
Garissent l’ama e lo còrs de tota macadura. »
Ni per s’afanar mai que de rason, semblava plan perduda la partida. Lo mèstre peirièr aviá pas pus lo temps de se revirar. Per totes, èra vengut segur que seriá pas respectada, la pacha. Una realitat grèva, que pesava de tot son pes. Vergonha e pentiment emmantelavan nòstre òme. Era aquí coma perdut.. Capejava en silenci, l’agach perdut. La cara malandrosa, l’uèlh febrós e d’idèas sornas dins son cap. Se daissava pauc a pauc, ganhar per una fonsa desesperança. Non pas pecaire qu’agèsse paur de la mòrt, qu’èra un òme de dever. Mas uèi, èra un òme, macat dins sa fiertat de mascle e son orgulh. E, aquel mancament li pesava.
Envescat dins lo dobte, n’èrem venguts a un punt, ont quicòm se deviá caplevar. Ne caliá finir d’un biais o d’un autre. Nòstre òme i podiá pas pus téner e romiava d’idèas negras, de totas menas. Puèi, la lutz venguèt a la longa. Una idèa plan curiosa, per tot dire… Un ser, en secrèt, prenguèt sus el, d’anar en consulta en çò d’una fachilièra. O faguèt pas sens trantalhar. Mas aviá pas mai la causida… Se metiá sus lo compte d’aquela vièlha masca, una sica saca de causas que passavan l’entendament e que vos fasián quilhar la borra… Plan sovent, jogava de son poder subrenatural. Era aquí benlèu, la garantida segura de trobar responsa a son problèma. Encorat per l’escuresina, de resconduda, quitèt l’ostal. Lo còr quichat e l’ama dolenta, dins lo grand silenci de la nuèit, ganhèt lo vilatge vesin. Quauques canhòts japèron, mas degun, dubriguèt pas ni pòrta ni fenèstra. Mai d’un còp pr’aquò, li semblèt d’èsser espinchat e segut… Passava lis e caminava sens bruch, al grat de la fortuna del moment.
Al cap de doas oras d’una escorreguda malaisida, dintrèt dins l’ostal de la fachilièra. Un ostal cavat dins la ròca, acatat de boissons negres e de l’èdra que ne’n desmargavan las parets. Prestissiá mòl. Per un pauc, i auriam barrat lo cuol amb un cese… Demorava clavat sens gausar bolegar. Un còp de mai, un temps d’espròvas se sarrava per el. La rondas e los siscladís de las ratapenadas atissadas, li donavan a pensar qu’èra venguda sa darrièra ora. Se recomandèt als Sants del Paradís. Mescresents o devòts, aital fasèm totes, quand la paur vos aganta… La teunha flama d’un calelh i fasiá lum. Les secondas s’engrunavan longas. Tot d’un còp, la fachilièra se trobèt de cara, davant el, sens que l’agèsse vista ni mai ausida arribar. Plegada de vielhum, de negre vestida, rebalava una camba macada en s’apiejant sus un pal. Son uèlh gastat, desondrava una cara rufada e òrra qu’auriá espantat lo còr lo mai tanat.
« Ome ! Sabi pro çò que te mena aicí. Amai lo reboliment, e las pensadas que te grèvan uèi. Mon uèlh acostumat, se pòt pas daissar enganar… » diguèt ela.
Puèi, en trastejant dins l’escurina, agantèt sa gimbla e un libre de mascariás que los fulhets n’èran ratugats a mièjas. L’espepissèt gaire de temps, tot prononciar de paraulas d’incantacion. Torciguèt la mirgola e afortiguèt de sa votz raufelosa : « M’es pas donat a ieu de te tirar d’aquel embolh.
Lo Diable el sol, n’ es capable. Pr’aquò, se te balha un còp de man, auràs de te plegar a sas volontats. A totas sas volontats… Fauta d’aquò, tastaràs pas lo vin novèl…»
Un rifanhadís seguiguèt aquelas paraulas, e la masca s’avaliguèt coma un fum. Nòstre òme demorèt aquí, un briu, dins sas pensadas. Arribava pas mai a destriar çò que veniá de viure e çò que l’esperava… L’idèa de requerir lo Diable, li agradava pas qu’a mièjas. Segur, l’afar èra riscat. Mas en se rasonant de son melhor, se pensèt que podiá pas daissar s’escantir lo darrièr rai d’espèr que li demorava. Caliá ne’n passar pr’aquí.
Lo temps del tèrme s’aprochava. A grandas cambadas. S’agissiá ara, de precipitar las causas. L’espèra per nòstre òme, foguèt pas de durada. Los esperits malefics, se sap pro, an d’aurelhas que rebalan pertot… Lo lendeman a jorn falit, coma per una misteriosa endevenença, del temps que passejava sa pena solet, long de las ribas, se levèt una rispa que l’estrementiguèt. Puèi, una mena de liuç davalèt del cèl e lo tron esclapetèt. Lo mèstre peirièr, lo buf copat ne foguèt coma assucat. Sabiá pas pus ont èra. Sentiguèt coma una preséncia escura que l’enrodava. Dins un revolum d’aiga trebola, tot d’un còp, vegèt espelir, una bèstia banuda que revertava fèrme lo Diable, amb sa coa en fichoira e una forca bèla de las puas de fèr. Lo mèstre peirièr, l’emocion primièra passada, se dubriguèt francament. L’ora de las confidéncias èra vengut. Lo Diable que lo vesiá venir dempuèi plan temps, se risiá ja d’aurelha… E sens esperar mai, i anèt de sa proposicion. Mercandegèt l’arma del mèstre peirièr en escambi de l’acabament del pont !
Estabosit per çò que veniá d’entendre, lo paure malurós sarrèt las maissas. Sabiá pro que d’aquel mercat ne podiá pas far l’estalvi. Era lo prètz a pagar. Aquí tot.Tanben, al bon voler del Diable, valiá mai consentir o seriá perduda l’escomesa. Erèm al picar de la dalha. Demorava pas qu’una setmana, abans l’entamenada de las vendémias. Lo jorn tant crentat vendriá lèu … Vai coma aquò. L’afar es entendut çò diguèt lo mèstre peirièr, que se donava pas encara perdut.
Mas o sabes ben, al temps que tira, degun dona pas res per res… Tanben, per paga, un còp lo pont acabat, auràs de complir una darrièra causa per ieu. Venguèsses a te copar lo nas, tendrá pas mai la nòstra pacha…E aital, serem quitis ! Lo Diable, pres de ressabuda, demorèt un moment soscaire. L’estuflet copat, engolèt son escupit. Puèi, rondinèt quauquas paraulas entre las dents. Mas, acostumat qu’èra a racar pas jamai, davant res, diguèt : Qué vòls que siá per ieu, una espròva de mai o de mens ? Aital se vòls. Sarrem nos las mans. E prometèt de se’n téner ric a ric a la paraula donada. Puèi, pleguèt los trastets en li cridant al morre d’un biais trufandièr :
Acabarai a la fin de la setmana. Lo trabalh es pas res, per aquel que lo sap prene. E sus aquela, son rire se degalhèt dins la nuèit… Semblava pas de bon, mas lo lendeman quand lo solelh se levèt, se trachèron lo monde, d’un cambiament vertadièr e prigond. Ne’n revenián pas. A costat del mèstre peirèr, un inconegut menava las manòbras a la buta-buta e d’un biais mèstre. Fasiá mai que si podá. Atissat al trabalh, s’afanava de brandir la tibla e de córrer pertot, sens fin ni pausa. Deçà-delà … d’amont-d’aval… davant-darrièr. Cò que fins ara, èra pas que mascanha e trima, èra complit en mens de temps que ne’n cal per o dire. Obrièrs e badaires, cresián de somiar. Asondavan de jòia. Podètz pensar se parlavan lo monde…Lo pont, gaireben acabat, se destacava dins lo cèl. S’agissiá ara, de capelar de lausas, las tres torres e de pasimentar lo camin de dintrada. De besucariás pas mai…
Tanben, lo ser, lo rapaton arribèt, content que jamai. Se bregava las mans e cantava ja victòria. Passat pertot, me’n soi plan tirat çò faguèt un pauc bavard. Deman, coma previst, l’afar s’acabarà a mon avantatge … Mas lo mèstre peirièr finaudèl, copèt broncament : Pas tant viste ! Es pas encara al cap de la rega.
Veses amont, aquel obrièr pincat, qu’es prestir lo bard dins un nauc. A carga per tu, de li far passar l’aiga que li fa de besonh. E los uèlhs beluguejant de malícia, li un parèt un crivèl per n’assegurar lo carreg… E ara se pensèt : A tu de jogar !
Lo diable agantèt l’aplech grasilhat e quitèt de rire. Enrabiat, davalèt a broa de ribièra. Trempèt lo crivèl e, a tot trac, se roncèt cap a la torre. Regolant de susor, anava de l’un a l’autre mas l’aiga tota, passava per la tela d’aram, abans qu’arribèsse a la cima… Se rebutèt pas e li tornèt mai d’un còp. De badas. Ni per damnejar, res a far ! Tengut de reconéisser se desfacha, abandonèt, al mièg dels rires nècis e dels escarniments. Cabussèt dins Olt, en deslargant una cordelada de renècs.
Lo ser, del temps que lo mèstre peirièr, l’èime en patz se daissava anar a la contemplacion del talhièr de construccion, s’avisèt qu’una pèira cantonada de la torre centrala, i èra pas mai. La trobèt al pè de l’edifici que rebalava. L’espepissèt pel menut e causa estranha que li balhèt carn de galina, i destrièt dessús, cinc graufinhadas. Se pensèt còp sèc, que lo diable arput, n’aviá pas encara acabat amb son òbra malfasenta. Lo moment èra vengut de li copar definitivament camin.
Dich e fach. En luòc e plaça de la dicha pèira, ne’n faguèt botar una autra, mas raportada aquesta, de Tèrra Santa, per un crosat. Puèi, lo mèstre peirièr e mai el, barbotegèt quauques patèr borruts. D’aquel biais, podiá pas, la pèira, escapar de cap de manièra, a la proteccion del Bon Dieu…La velha de l’inauguracion, lo Diable, a jorn falit, escalèt de resconduda, fins a la torre. Mandèt mai la man, per desrabar sens consideracion, l’objècte. Mas quand foguèt per la levar, aquí que demorèt calhat. Se brandiguèt, arpategèt, e se torcegèt d’ora de temps. De badas.
Lo lendeman, quand lo gal amodèt son quiriquiquí, lo pont de Valandre se mastava subrebèl. Los comptes aital reglats, lo mèstre peirèr se senhèt e plorèt de jòia e d’amaisament. L’istòria a pas gardat memòria de son nom. Al bèl contrari, es lo Diable, que a daissat e daissa encara, son estampadura, dins l’èime dels Carcinòls. Avètz pas qu’a levar e virar los uèlhs, cap a la torre centrala, lo veiretz. Palaficat dins la pèira, per sempre mai…
Patric DELMAS Felibre Majoral Cigalo de la Tour Magno
